(18 Mayıs 1048 - 4 Aralık 1131) İranlı şâir, filozof, matematikçi ve astronom.
Asıl
adı Gıyaseddin Eb'ul Feth Ömer İbni İbrahim el-Hayyam’dır.
Hayyam, Nişabur doğumludur. Yaşadığı dönemin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve Hasan Sabbah ile
aynı medresede zamanın ünlü alimi
Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad'dan eğitim görmüş ve hayatı boyunca her
ikisi ile de ilişkisini kesmemiştir. Bazı kaynaklar; Hasan Sabbah'ın Rey kentinden olduğu Nizamül-Mülk'ün de yaşça
Ömer Hayyam ve Hasan Sabbah'tan büyük
olduğunu ve böylece aynı medresede eğitim görmediklerini belirtmektedir. Yine
de Ömer Hayyam, Hasan Sabbah ve Nizamül-Mülk'ün ilişki içinde olduklarını inkar etmemektedir. (Kaynak: Semerkant-Amin Maalouf Amin
Maalouf'un bu kitabında Hasan Sabbah ve Nizamül-Mülk ile Ömer Hayyam'ın
ilişkisini ve hikâyelerini kurgulamış olabileceği de düşünülmelidir. Hayyam'ın
kendi dilinden yazılı böyle bir açıklaması yoktur.)
Ömer
Hayyam, birçok bilim insanınca Bâtınî ve Mu'tezile anlayışlarına
dâhil görülür. Evreni anlamak için, içinde
yetiştiği İslam kültüründeki hâkim
anlayıştan ayrılmış, kendi içinde yaptığı akıl yürütmeleri eşine az rastlanır
bir edebi başarı ile dörtlükler halinde dışa aktarmıştır.
Hayyam
aynı zamanda çok iyi bir matematikçiydi. Üçüncü
dereceden bilinmeyen denklemlerle ilgili yazdığı bir eserinde bilinmeyen
rakamın yerine Arapçada "şey" anlamına gelen kelimeyi kullanmıştır.
Daha sonra bu eseri diğer dillere çevrilirken İspanyolcaya "Xay"
olarak geçmiştir. Bu kelime ilk harfine indirgenerek bilinmeyen rakamın simgesi
"x" olarak kullanılmaya başlamıştır. Binom açılımını ilk kullanan bilim insanıdır. Hayyam, genelde şiirlerindeki eğlence
düşkünlüğünün belirgin olmasından dolayı rubaileri ile
ünlenmiştir.
Geçmişte
yaşamış birçok ünlünün aksine Ömer Hayyam'ın doğum tarihi günü gününe
bilinmektedir. Bunun sebebi, Ömer Hayyam'ın birçok konuda olduğu gibi takvim
konusunda da uzman olması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak
bulmasıdır.
Rubailerinde;
dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve
insana ilişkin konularda özgürce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yürüttüğü
görülmektedir. Akıl yürütürken ne içinde yaşadığı toplumun ne de daha öncesi
zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hiçbir kurala bağlı kalmamış, kendinden
önce yaşayanların insan aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir
anlamda dünyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle
de çağını aşarak "evrenselliğe" ulaşmıştır. Ancak unutmamak gerekir
ki Hayyam'ın yaşadığı dönem, kendisi gibi çağları aşan ve tarihin gördüğü en
büyük düşünürlerden birini yaratacak sosyo-kültürel altyapıya sahipti. Kendi
tarihinin belki de en aydınlık dönemlerini yaşayan İslam dünyasında felsefenin
hak ettiği ilgiyi gördüğü, Selçuklu saraylarında
ise sentez bir Orta Doğu kültürü (Türk-Hint-Arap-Çin-Bizans) oluşmaya başladığı
bir dönemde yaşayan düşünür, böylece nispeten yansız ve bilimsel bir öğrenim
görmüş, felsefeyi günah saymayan bir toplum içinde özgürce felsefe ile
ilgilenebilmiştir.
Hayyam,
aynı zamanda dünya bilim tarihi için de önemli bir yerdedir. Günümüzde
kullanılan Miladi ve Hicri Takvimlerden çok daha hassas olan Celali Takvimi'ni
hazırlamıştır. Okullarda Pascal üçgeni Fransız
matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla olarak öğretilen matematik kavramı
aslında Ömer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik, astronomi
konularında dünyanın önde gelen bilim insanlarındandır. Birçok bilimsel
çalışması olduğu bilinmektedir.
Pek
çok rubai ünü sebebiyle Hayyam'ın rubailerine karıştırılmıştır, bilinen
kadarıyla rubailerinin sayısı 158'dir. Fakat kendisine mâl edilenler binin
üzerindedir.
Ayrıca
Ömer Hayyam için tarihteki ilk bilinen savaş karşıtı eylemci yakıştırması da
yapılmaktadır.
Rubailerinin
Türkçeye çevirisi birçok farklı çevirmen tarafından yapılmışsa da rubaileri
Türk halkına sevdiren çeviri Sabahattin
Eyüboğlu tarafından yapılmıştır.
Hayyam'ın
eserlerinden 18 tanesinin adı bilinmektedir, çeşitli bilim dallarında birçok
eser yazmıştır.
1. Ziyc-i
Melikşahi. (Astronomi ve takvime dair, Melikşah'a ithaf edilmiştir)
2. Kitabün fi'l
Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind. (Geometriye dair)
3. Risaletün fi
Berahin İl Cebr ve Mukabele. (Cebir ve denklemlere dair)
4. Müşkilat'ül
Hisab. (Aritmetiğe dair)
5. İlm-i Külliyat
(Genel prensiplere dair)
6. Nevruzname
(Takvim ve yılbaşı tespitine dair)
7. Risaletün fil
İhtiyal li Marifet. (Altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş
miktarının bilinmesine dair. Almanya Gotha kütüphanesinde bir nüshası
mevcuttur.)
8. Risaletün fi
Şerhi ma Eşkele min Musaderat (Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduna
dair, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası vardır. F. Woepcke Fransızcaya
çevirmiştir.)
9. Risaletün fi
Vücud (Felsefede ontoloji bahsine dair. Britanya kütüphanesinde bir nüshası
mevcuttur.)
10. Muhtasarun
fi't Tabiiyat (Fizik ilimine dair.)
11. Risaletün fi'l
Kevn vet Teklif (Felsefeye dair).
12. Levazim'ül
Emkine (Meskûn yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair)
13. Fil Cevab
Selaseti Mesâil ve fi Keşfil Hicab (Üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın
zorunlu olduğuna dair)
14. Mizan'ül Hikem
(Pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair)
15. Abdurrahman'el
Neseviye Cevab (Hak Teâlâ'nın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle
yükümlü kılmasının hikmetine dair)
16. Nizamülmülk
(Arkadaşı olan vezirin biyografisi)
17. Eş'arı bil
Arabiyye (Arapça rubaileri)
18. Fil Mutayat (İlim prensipleri)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder