TÜRKİYE’DE MADENLER VE ENERJİ KAYNAKLARI

1.   Madenler

Madenler, yer kabuğunun farklı derinliklerinden çıkarılan ve ekonomik değer taşıyan mineraller ile elementlerdir. Doğada saf halde maden bulmak çok zordur. Madenler, yer altından filiz adı verilen taş ve toprakla karışık olarak çıkarılır. Filizler saf metal haline getirildikten sonra kullanıma sunulur. Maden filizleri, yer altında damarlar ya da yataklar halinde bulunur. Bu damar ve yatakların işletmeye açılabilmesi için belli koşullar gereklidir. Öncelikle maden cevheri içindeki metal oranının yüksek olması aranır. Bu metal oranına tenör adı verilir. Madenlerin yedeğinin (rezervinin) az olmaması da önemlidir. Ayrıca madenin çıkarılacağı bölgenin ulaşımının kolay olması gereklidir. Bu koşulların sağlanamaması durumunda madenin işletilmesi ekonomik olmayacaktır. Bu yüzden, Türkiye’de bazı madenler işletmeye açılmamaktadır.

Türkiye, maden çeşitliliği açısından Dünya’da ilk sıralarda yer almaktadır. Bunun başlıca nedeni, Türkiye’nin dağ oluşumu ve volkanizma hareketlerine yaygın olarak uğramasıdır. Demir, krom, çinko, bakır, kurşun gibi madenlerin oluşumu bu tür yer hareketleriyle ilgilidir.

Ülkemizde çıkarılan madenlerin bir kısmı, kendi sanayi kollarımızda kullanılmakla birlikte, önemli bir kısmı ham ya da yarı işlenmiş olarak dışarıya satılmaktadır. Madenlerin dışarıya ham olarak satılması, o ülkenin tam sanayileşmediğini gösterir. Genelde gelişmiş ülkeler, dışarıdan ham madde ve işlenmemiş maden alırlar. Gelişmemiş ya da az gelişmiş ülkeler de, madenlerini ham olarak dışarıya satarlar.

Madenlerin yer altından çıkarılması ve işlenmesi aşamalarını kapsayan sanayi dalına maden sanayi denilmektedir. Türkiye’de madencilik faaliyetleri 1935 yılında kurulan Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü (M.T.A.) ile özel sektör tarafından yürütülmektedir. Türkiye’de bulunan ve işletilen başlıca madenler şunlardır:

a.   Demir

İnsanların tanıdığı ve kullandığı en eski madenlerdendir. Demir ağır sanayinin ana maddesidir. Sanayi kuruluşlarını çalıştıran makinelerin yapılmasında, çelik elde edilmesinde demirden faydalanılır. Çok geniş bir kullanım alanı vardır. Bu durum demire büyük bir önem kazandırmıştır. Türkiye’deki demir üretimi ihtiyacımızı karşılamaz. Bu nedenle bazı yıllarda demir ithalatı yapılır.

Türkiye’deki en zengin demir yatakları Divriği (Sivas), Hekimhan ve Hasançelebi (Malatya), Edremit (Balıkesir), Dikili ve Torbalı (İzmir), Simav (Kütahya), Feke ve Saimbeyli (Adana), Mersin ve Payas (Hatay)’da bulunmaktadır.

Türkiye’de Ereğli, Karabük ve İskenderun’da demir – çelik fabrikaları bulunmaktadır.

b.   Bakır

Bakır, kolay işlenebilen ve iletkenliği yüksek olan bir madendir. Elektrik ve elektronik sanayilerinde yaygın olarak kullanılır. Türkiye, bakır üretiminde, Dünya’nın önde gelen ülkelerindendir.

Bakır yatakları çoğu kez kurşun ve çinko yatakları ile karışık halde bulunur. Türkiye’de işletilen en önemli bakır yatakları Murgul (Artvin) ve Küre (Kastamonu)’dedir. Bunların dışında Madenköy (Rize), Köprübaşı, Lahanos, Asarcık Giresun), Kutlular ve Alacadağ (Trabzon), Koyulhisar (Sivas) ile Madenköy (Siirt) yatakları bulunmaktadır. Maden (Elazığ)’deki bakır yatakları, çok eskiden beri işletildiği için, ekonomik değerini kaybederek kapatılmıştır.

c.   Boksit

Alüminyumun ham maddesi olan boksit, çok hafif olduğundan uçak sanayinde, otomobil, ev eşyası ve elektrik malzemesi yapımında kullanılır. Başlıca boksit yatakları Seydişehir (Konya), İslahiye (Gazi Antep), Akseki (Antalya) ve Milas (Muğla)’tadır. Bu yörelerde çıkarılan boksit Seydişehir Alüminyum Fabrikası’nda işlenmektedir.

d.   Krom

Krom, paslanmayan ve çok sert bir maden olduğundan; madeni eşya yapımında, çeliğin sertleştirilmesinde ve çelik eşyaların kaplamasında kullanılır. Türkiye’de en çok üretilen madenlerden biridir. Ancak ülkemizde ferro krom tesislerinin yetersizliği nedeniyle, üretilen kromun önemli bir kısmı ham olarak ihraç edilmektedir.

Türkiye’nin birçok yöresinde krom yatakları bulunmaktadır. Guleman, Fethiye, Köyceğiz, Denizli, Bursa, Eskişehir, Kop dağı (Doğu Karadeniz), İskenderun, İslahiye, Kahraman Maraş, Mersin, Adana ve Kayseri’de krom yatakları bulunmaktadır.

e.   Bor Mineralleri

Türkiye, bor rezervi bakımından Dünya’nın en zengin yataklarına sahiptir. Bu nedenle çıkarılan bor madenlerinin çoğu ihraç edilmektedir. Bor minerallerinden elde edilen boraks ve asitborik nükleer alanda, jet ve roket yakıtında katkı maddesi olarak, sabun, deterjan, lehim, fotoğrafçılık, tekstil boyaları, cam, kağıt sanayi, v.b. alanlarda kullanılmaktadır. Bor mineralleri Kütahya, Eskişehir ve Balıkesir’de çıkarılmakta, Bandırma ve Kırka’daki tesislerde işlenmektedir.

f.    Kükürt

Gübre, kimya, lastik ve boya sanayiinde kullanılır. Bağcılıkta da önemli bir yeri vardır. Asmaların yapraklarında üreyen bakteriler kükürt ile yok edilir. Türkiye’deki en önemli kükürt yatağı Keçiborlu (Isparta)’dadır. Ancak son yıllarda, ekonomik olmadığı gerekçesiyle buradaki üretim durdurulmuştur. Karacasu (Aydın), Diyadin (Ağrı), Burdur, Sarayköy, Van, Hakkari, Nevşehir ve Balıkesir’de de kükürt yatakları bulunmaktadır. Türkiye, dış ülkelerden kükürt ithal etmektedir.

g.   Zımpara Taşı

Zımpara kağıdı, özel çimento, çeşitli kesici ve törpüleyici aletlerin yapımında kullanılır. Tire (İzmir), Akçaalan (Manisa), Söke, Karacasu (Aydın), Yatağan, Milas (Muğla) ve Tavas, Buldan (Denizli)’da zımpara taşı yatakları vardır.

h.   Barit

Boya, deri, kimya, şeker, cam, kauçuk sanayilerinde ve ilaç yapımında kullanılır. Türkiye, barit rezervlerinin zenginliği bakımından Dünya’da ilk sıralardadır. Üretim Alanya ve Gazi Paşa (Antalya), Köprübaşı ve Dereli (Giresun) ile Beyşehir (Konya)’deki yataklardan sağlanmaktadır.

i.    Tuz

Günlük ihtiyaçların yanısıra, dericilik, zeytincilik, konservecilik ile kimya ve tekstil sanayilerinde tuzdan faydalanılır. Türkiye’nin tuz ihtiyacı, denizlerden, göllerden ve kaya tuzlarından karşılanmaktadır. Türkiye’deki deniz tuzlalarının en önemlisi İzmir’deki Çamaltı Tuzlası’dır. Türkiye’deki yıllık tuz üretiminin % 25’ten fazlası buradan sağlanmaktadır. Ülkemizdeki en büyük göl tuzlası Tuz gölünde bulunmaktadır. Türkiye, kaya tuzu yatakları bakımından da zengindir. Kaya tuzu yataklarının başlıcaları, Çankırı, Kars, Iğdır, Nevşehir, Yozgat ve Erzurum illerindedir.

j.    Diğer Madenler

Türkiye’de yukarıda açıklanan madenler dışında, manganez, antimon, cıva, volfram, asbest, nikel, flüorit, fosfat, manyezit, kurşun ve çinko gibi bir çok maden çıkarılmaktadır.

Kurşun ve çinko yatakları, Akdağmadeni (Yozgat), Çamardı (Niğde), Koyulhisar (Sivas), Yenice (Çanakkale) ve Köprübaşı (Trabzon)’nda bulunur. Kurşun ve çinko yatakları genelde bakır yatakları ile birlikte bulunur.

Antimon, gümüş parlaklığında bir madendir. Niğde, Tokat ve Ödemiş’te antimon yatakları bulunur.

Cıva, tek sıvı madendir. Eczacılıkta ve elektrik araçlarının yapımında kullanılır. Konya, Uşak, İzmir, Balıkesir ve Niğde civarında çıkarılır.

Volfram (Tungsten), çok sert olması nedeniyle özel sanayi çeliği olarak kullanılır. Elektrik ve elektronik sanayilerinde kullanılan çok önemli bir madendir. Uludağ en önemli rezervlerin bulunduğu alandır. Son yıllarda buradaki üretim durmuştur.

Asbest, lif halindedir. Yüksek sıcaklığa dayanıklıdır. Isıya dayanıklı araç ve gereç yapımında kullanılır. Erzincan ve Hatay’da zengin asbest yatakları bulunur.

Manganez, çeliğe sertlik kazandırmak ve direncini artırmak için kullanılır. Uşak, Afyon, Muğla, Adana, Erzincan, Artvin ve Trabzon çevresinde manganez yatakları bulunur.

Türkiye’de, yukarıda anlatılan madenlerin dışında, metalik olmayan maden yatakları da vardır. Bunların başlıcaları; mermer, kil, kireç taşı, lüle taşı, kaolin ve oltu taşıdır.

2.   Enerji Kaynakları

İnsanlar, ihtiyaçları olan maddeleri üretebilmek ve ulaştırmayı sağlayabilmek için sürekli enerji kullanırlar. Bu enerjinin bir kısmı süreklidir. Güneş, su ve rüzgar enerjileri bunlardandır. Ancak, insanların kullandığı enerjilerin çoğu tükenebilir özelliktedir. Kömür, petrol ve doğal gazdan elde edilen enerji bunlardandır.

Ülkemizde bulunan ve kullanılan başlıca enerji kaynakları ile özellikleri şunlardır:

a.   Taş Kömürü

Birinci jeolojik devirde oluşmuş organik tortul kayaçlardandır. Türkiye’nin yeryüzü şekilleri, genelde üçüncü jeolojik devirde oluştuğundan, taş kömürü yatakları azdır. Türkiye’de Zonguldak, Amasra, Ereğli arasındaki sahada çıkarılır. Türkiye’de çıkarılan taş kömürü ihtiyacı karşılamaz. Bu nedenle ithal edilir.

Taş kömürü, demir çelik sanayiinde enerji kaynağı olarak tüketildiğinden, Karabük ve Ereğli demir çelik fabrikaları bu yörelere kurulmuştur.

b.   Linyit

Türkiye’de en çok bulunan enerji kaynaklarındandır. Türkiye’nin hemen her tarafında linyit yatakları bulunmaktadır. En önemli linyit yatakları, Beypazarı (Ankara), Tunçbilek (Kütahya), Soma (Manisa), Elbistan (Kahraman Maraş), Menteşler (Bolu), Çeltek (Amasya)’tedir.

Ülkemizde bir çok yerde, linyitten elektrik enerjisi temin eden termik santraller kurulmuştur.

Bunların başlıcaları Soma, Tunçbilek, Seyitömer, Çayırhan, Afşin-Elbistan, Yatağan ve Orhaneli termik santralleridir.

c.   Petrol

Çağımızın en önemli enerji kaynağıdır. Türkiye’deki petrol yatakları azdır. Ülkemizdeki petrol üretimi ihtiyacın 1/7’sini ancak karşılar. Bu nedenle dışarıdan petrol ithal edilir. Petrol yataklarımızın % 98’i Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bulunur. Raman, Garzan, Kurtalan, Adıyaman ve Mardin çevresinde petrol çıkarılmaktadır. Ülkemizde çıkarılan ve ithal edilen petrol, Orta Anadolu (Kırıkkale), Aliağa (İzmir), Ataş (Mersin), İpraş (İzmit) ve Batman rafinerilerinde işlenmektedir.

d.   Doğal Gaz

Türkiye doğal gaz yatakları bakımından fazla zengin değildir. Şu anda yalnızca Trakya’da Hamitabat ve Güneydoğu Anadolu’da Çamurlu (Mardin) sahasında üretim yapılmaktadır. Hamitabat’tan çıkarılan doğal gazdan aynı yerde elektrik enerjisi üretilmektedir. En çok doğal gaz ithal ettiğimiz ülke Rusya Federasyonu’dur.

e.   Su Gücü (Hidroelektrik Enerjisi)

Barajlardaki suyun, elektrik üreten santralleri çalıştırması ile oluşan enerjiye hidroelektrik enerjisi denir. Türkiye yer şekillerinin oluşumu bakımından genç bir ülkedir. Bu nedenle, akarsularımızda yatak eğimi fazla, akış hızı yüksektir. Bu da hidroelektrik enerjisi açısından son derece elverişli bir durumdur. Atatürk, Karakaya, Keban, Hirfanlı, Sarıyar, Seyhan, Aslantaş, Berke, Kemer, Demirköprü, Altınkaya, Gökçekaya, Oymapınar, Hasan Polatkan yapımı tamamlanmış büyük barajlardandır.

Türkiye’de dışarıya akıntısı olan bazı göller doğal baraj özelliğindedir. Bunlardan elektrik üretilir. Hazar, Çıldır, Tortum ve Kovada gölleri bunların başlıcalarıdır.

f.    Rüzgar Gücü

Türkiye’de eskiden yel değirmenlerinde ve yelkenli gemilerde rüzgar gücünden faydalanılmıştır. Fakat petrol ve su gücünün devreye girmesiyle kullanım alanı çok azalmıştır.

g.   Jeotermal Kaynaklar

Jeotermal enerji, yer altındaki sıcak su ya da su buharından elde edilir. Ege Bölgesi’ndeki Germencik (Aydın), Balçova (İzmir), Sandıklı (Afyon) ve Sarayköy (Denizli)’de elektrik enerjisi üreten jeotermal kaynak bulunmaktadır.

h.   Radyoaktif Mineraller

Radyoaktif mineraller nükleer enerji üretiminde kullanılır. Uranyum ve toryum gibi radyoaktif maddelerin parçalanmasıyla enerji elde edilir. Türkiye’de Aydın, Uşak, Manisa, Çanakkale ve Yozgat yörelerinde uranyum, Eskişehir çevresinde toryum yatakları tespit edilmiştir.

i.    Güneş Enerjisi

Türkiye ve özellikle güney bölgelerimiz güneş enerjisinden iyi yararlanabilecek bir konuma sahiptir. Bu enerjiden en çok su ısıtmada faydalanılır. Ayrıca sera ısıtmasında, su pompası çalıştırılmasında, bazı elektronik aletlerin çalıştırılmasında, vs. güneş enerjisi kullanılmaktadır.