Elektrik akım şiddeti birimine adını veren Fransız Matematik ve
Fizik Profesörü André - Marie Ampère’dir. Ampère’in deneysel araştırmaları
manyetizmanın yeni teorilerini ve elktrodinamiğin esaslarını oluşturmuştur.
Elektrik akım şiddeti uluslararası birim sisteminin temel büyüklüklerinden biri
ve elektrik yükü taşıyıcılarının akı yoğunluğunu gösteren bir ölçüdür. Bunun
birimi kısaltılmış olarak A ile gösterilen Amper’dir. Bu birime adını veren,
elektrik akımı ile manyetizma arasındaki ilişkiyi tespit ederek,
elektrodinamiğin temelini oluşturan Matematik ve Fizik Profesörü Fransız André
- Marie Ampère’dir.
Elektrik akımı biriminin tarifi için içinden elektrik akımı geçen iletkenleri
birbirlerine çeken veya iten kuvvetten yararlanılır:
1 Amper (A), vakum içine paralel olarak yerleştirilmiş, birbirleri ile
aralarında 1 metre (m) aralık bulunan, doğrusal olarak sonsuza kadar uzanan,
çapları ihmal edilebilecek kadar küçük yuvarlak kesitteki iletkenlerden zamana
bağlı olarak değişmeden akan akımın, her metresinde (m), 0,2 mikronewton’luk
(µN) bir kuvvet oluşturan akım miktarıdır.
André - Marie Ampère, 22 Ocak 1775’de Lyon/Fransa’da bir tüccarın oğlu olarak
dünyaya geldi. Hiç okula gitmedi. Lyon yakınlarında Poleymieux’deki evlerinde,
babası tarafından eğitildi. Bu arada Ampère çağdaş ve klasik eserleri de
okuyarak kendini daha da geliştirdi. Babası oğlunun matematik yeteneğini
farkedince, onu bu yönde teşvik etti. Ampère 12 yaşında A. Euler ve
Bernoulli’yi, 18 yaşında Lagrange’ın Analitik Mekaniğini okudu. Babası, 1793
yılında ihtilal çılgınlıkları arasında idam edildi. Bu Ampère için ilk kader
şokuydu. 1800 yılında oğlu dünyaya geldi. Aynı yılda, Bourg Departement
okulunda Matematik öğretmenliği görevine getirildi.1803 yılında karısı öldü. Bu
onda derin bir depresyon yaratan ikinci bir kader şoku oldu. Ampère aynı yıl
içinde Lyon Lyceum’unda ve doğa bilimleri dersleri Profesörü olarak göreve
başladı ve 1804 yılında Paris Ecole Polytechnique’de Repetitor (müzakereci)
ünvanını aldı ve Collegè de France’da Matematik ve Fizik Profesörü olarak
dersler verdi. 1808 yılında Napoleon, Ampère’i yaşamının sonuna kadar tüm
Fransa’da seyahat etmesini gerektiren bir göreve, Üniversiteler Genel
Müfettişliği’ne atadı. Bu arada Tarih ve Felsefe Fakültesi’nde felsefe dersleri
de veriyordu. 1809 yılında Titular Profesör (Ünvanını adı ile birlikte kullanma
yetkisi olan Profesör) ve 1814 yılında Bilim Akademisi üyesi oldu. 1807 yılında
Ampère ikinci kez evlendi. Ancak evlilik iki yıl sürdü. 1824 yılında Collegè de
France’ta Deneysel Fizik Profesörü olan Ampère, mesleki kariyerinin zirvesine
ulaştı. Ölüm onu Marsilya’ya yaptığı bir teftiş seyahati sırasında 10 Haziran
1836 günü yakaladı. Ampère’in kemikleri 1869 yılında Paris’e getirilerek
Montmartre Mezarlığına gömüldü.
Ampère her şeyden önce bir matematikçiydi. Henüz 13 yaşındayken koni kesitleri
üzerinde çalışmıştı. Daha sonraları olasılık hesapları üzerine ve parsiyel
diferensiyal denklemler üzerine temel düşünceleri ortaya koymuştu. "Ampère
Zincirleme Kanunu" daha sonraları Maxwell denklemlerinin temelini
oluşturmuştu. Büyük bir dahi bilim adamı olarak kimya problemleri de onu
yakından ilgilendirmişti. Ampère, atom teorisi ve fiziksel kimyanın da öncüleri
arasında sayılmaktadır. Ampère 1814 yılında, basınç ve sıcaklığın da eşit
olması halinde, tüm gazların eşit hacımlarda eşit sayıda moleküle sahip
olacacakları hipotezini ortaya koymuştu. Ampère’in, üç yıl önce İtalyan Fizikçi
Kont Amedeo Conte di Quaregna e Ceretto Avogadro’nun (1776-1856) aynı yasayı biraz
değişik bir biçimde dile getirdiğinden haberi yoktu. Ampère bir matematikçi
olarak, genel fizik yasalarını deneysel olarak ortaya koyup, formüllerle tespit
etme yeteneğine sahipti.
Danimarkalı fizikçi Hans Christian Oersted’in (1771-1851) buluşundan hareketle,
elektrik akımının, manyetizmanın nedeni olduğunu gördü. Oersted’in deneylerini
devam ettirdi. Ampère yer küresinin manyetizmasının elektrik akımı geçen bir
iletkeni etkilediğini düşünüyordu. 1820 yılında şamandra kuralı olarak
tanımlanan kuralı ve Ampère’den bağımsız olarak bir kaç yıl sonra, Seebeck’in
de açıkladığı "Selonoid" in manyetik etkisini açıkladı. Aynı yıl
Ampère içinden akım geçen iki iletkenin, akımların yönü aynı olduğunda
birbirlerini çektiklerini ve aksi yönde olduklarında ittiklerini kanıtladı.
Böylece, daha sonraları elektrik motorlarının tasarımının gerçekleştirilmesini
sağlayacak olan, elektro-mıknatısın radyal hareket oluşturmasının temel
prensibi bulunmuş oldu.
Ampère daha sonra, 1822 yılında olayı matematiksel olarak tespit etti ve
elektrodinamiğin temel pransiplerini bilimsel olarak ortaya koydu. Bu temel
yasaya göre içinden akım geçen iki paralel iletkeni, akımların yönlerine göre,
iten veya çeken kuvvet, akım ile doğru, iletkenler arsındaki mesafe ile ters
orantılıdır. Ampère tarafından tespit edilen elektrodinamiğin bu temel yasası,
Charles Augustin de Coulomb’un (1739-1806) elektrik yükleri ve Henry
Cavendish’in (1731-1810) kitle ile ilgili yasalarına çok benziyordu.
Ampère, akan elektrik akımının manyetizmin nedeni olduğunu bulduktan sonra,
atomların elektrik akımını taşıdıkları hipotezini ortaya koydu. Bundan başka,
malzemelerin moleküler ring akımlarına götüren, yumuşak veya sert manyetik
davranışlarını araştırdı. Ileri görüşlü bu dahinin buluşu ancak 100 yıl sonra,
malzeme yapı modellerinleri üzerinde yapılan araştırmalarla, dairesel hareket
eden elektronlar tarafından teyit edildi.
Elektrodinamiğin esaslarını bulmanın yanısıra, Ampère ilk elektromanyetik
telgrafı da buldu. 2 Ekim 1820’de, elektrik akımı ile hareket eden bir
mıknatıslı iğne ile Lyon’da telgrafla haberleşmeyi önerdi. Elektromanyetik
endüksiyon onun tarafından değil, ancak 10 yıl sonra İngiliz Michael Faraday
(1791-1867) bulunduğu için, onun zamanında elektrik akımının ve geriliminin
ölçülmesi mümkün değildi. Ampère, Galvanometre olarak tanımladığı bir akım
gösterme cihazının yaratıcısı olarak da tanınır. O aynı zamanda o zamana kadar
tartışmalı olan Akım ve Gerilim kavramlarını da yerleştirdi.
André-Marie Ampère 1820-1825 yılları arasındaki çalışmalarını, 1826 yılında
"Elektrodinamik Oluşumların, Yalnız Deneylerden Türetilmiş Matematiksel
Teorileri Üzerine" adlı kitabında topladı. Bu ölümsüz doğa bilimleri eseri
günümüzde bilinen elektrotekniğin temelini oluşturdu.
André-Marie Ampère 10 Haziran 1836’da Marsilya’da (Fransa) 62 yaşında öldü.
Yaşamının son 7 yılında, onu kuvvetten düşüren, akciğer nezlesi hastalığını
çekti. Fakir ve yalnız olarak ziyaret ettiği Üniversite’yi denetledikten 24
saat sonra ateş krizi bastı.
Dahi bir bilim adamı ve elektrodinamiğin kurucusu, André-Marie Ampère’in
çalışmalarının ödülü, adının günümüzde birçok ölçü aletinde, cihazlarda,
elektrik sayaçlarında, elektrik makinalarında, gemilerde ve caddelerde adının
okunması ve onun şerefine elektrik akımı birimine adının konulmasıdır.